Machtsconcentratie en het gevaar voor democratie

Machtsconcentratie en het gevaar voor democratie

3 april 2025

Ik dacht dat mijn reeks over machtsconcentratie en de koning-filosoof af was. Mijn punt leek me voldoende belicht. Ik had nog overwogen om Daniel Ortega van Nicaragua te bespreken: hoe hij, ooit een revolutionaire leider, zich ontwikkelde tot een democratisch gekozen dictator. En ik had zelfs gedacht om het geval van de Amerikaanse president Trump te laten schieten. Want fans willen gewoon niet zien dat ook hij de checks and balances uitholt en steeds meer macht naar zich toetrekt.

Tot ik in de krant van 31 maart las dat Trump openlijk sprak over een derde termijn.

Iedereen wijst nu naar de Amerikaanse Grondwet, die stelt dat een president slechts twee termijnen kan dienen. Maar men wil zich niet voorstellen dat hij dit kan veranderen of omzeilen. En toch is dat precies hoe democratieën worden uitgehold: niet met een grote klap, maar stap voor stap, van binnenuit.

Daniel Ortega is daar een schoolvoorbeeld van. Ooit vocht hij tegen de dictatuur van de Somoza-familie, won in 1984 eerlijke verkiezingen en verloor later zelfs democratisch de macht. Maar toen hij in 2007 opnieuw werd verkozen, begon hij de regels te herschrijven. In 2009 verklaarde het Hooggerechtshof dat de grondwettelijke limiet op herverkiezing ‘niet van toepassing’ was. In 2014 schafte het parlement de beperkingen op herverkiezing volledig af. En inmiddels is Ortega al 17 jaar onafgebroken aan de macht, met zijn vrouw als vicepresident en politieke tegenstanders in de gevangenis.

Kan zoiets ook in de VS gebeuren? De 22e amendement van de Amerikaanse Grondwet lijkt helder: een president mag maximaal twee termijnen dienen. Maar wetten zijn alleen zo sterk als de wil om ze te handhaven. Wat als een president beweert dat de regel ongrondwettelijk is? Wat als een Hooggerechtshof, gevuld met zijn bondgenoten, hem gelijk geeft? Wat als hij zijn aanhangers overtuigt dat alleen hij het land kan redden? Dit is geen fictie: we hebben het gezien in andere democratieën die van binnenuit zijn geërodeerd.

En dat is precies het probleem: te weinig mensen maken zich zorgen in een vroeg stadium. Wanneer een leider de regels begint te buigen, rechtvaardigt men het als ‘politiek spel’. Wanneer hij critici aanvalt, noemt men het ‘polariserend, maar nodig’. En wanneer hij de macht écht grijpt, is het te laat.

Daarom is mijn oproep aan iedereen die in democratie gelooft: spreek je leiders aan. Daag ze uit op hun handelen. Eis transparantie. Maak hen duidelijk dat ze het algemeen belang dienen, niet hun eigen ambities.

Democratie sterft niet plotseling. Ze sterft stukje bij beetje, zolang wij niets doen.

Miguel Goede