Bonhoeffer en de gevaren van domheid

Bonhoeffer en de gevaren van domheid

14 april 2025

Enige weken geleden – het moet kort na de verkiezingen van 21 maart zijn geweest – stuurde een oud-klasgenote van de middelbare school mij twee links naar YouTube-video’s over Dietrich Bonhoeffer. Ze is arts, dus ik verwachtte niet direct dat zij zich met dit soort filo-sofische of theologische onderwerpen bezig zou houden. Maar goed, om niet voor haar te denken vroeg ik haar waarom ze mij dit stuurde.

Haar antwoord was verrassend en intrigerend: mensen stoppen met zelf nadenken, ze stellen geen vragen meer, ze nemen zomaar alles aan wat hen verteld wordt. Uit angst, uit gemak, of omdat ze ergens bij willen horen.

Ik had niet meteen de energie om de video’s te bekijken – analyse-ren kost meer kracht dan lezen – maar wat ik eruit haalde was genoeg om me aan het denken te zetten. Bonhoeffer stelt dat domheid gevaar-lijker is dan het kwaad. De video’s verwijzen ook naar Orwell, met vergelijkbare gedachten, en naar Nietzsche, die het heeft over de kud-degeest.

Vandaag is het zondag 13 april. Ik doe wat slow thinking.

Bonhoeffer's Theorie van de Domheid raakt iets dieps. Hij schreef dit ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, toen veel mensen in Duits-land zich zonder veel nadenken lieten meeslepen door het naziregime. Hij observeerde dat niet kwaadwilligheid, maar juist domheid – het onvermogen of de onwil om kritisch te denken – het grootste gevaar vormde voor een samenleving.

En dat geldt vandaag misschien nog wel net zo hard.

Ik kom tot de conclusie dat domheid toeneemt naarmate macht zich concentreert. Want naarmate de macht toeneemt, neemt de ruim-te voor tegenspraak af – of wordt tegenspraak zelfs vervolgd. In zulke tijden verliezen mensen hun vermogen om zelf te denken, of geven het vrijwillig op. Dat maakt ons kwetsbaar.

Wij verkeren nu in gevaarlijk vaarwater.

Wat zegt Bonhoeffer over hoe we ons hieruit kunnen bevrijden?

Het vraagt moed. Kritisch denken. Onafhankelijk blijven in je oor-delen, ook – en juist – als dat ongemakkelijk is. En vooral: ruimte maken voor tegenspraak. Want zonder die ruimte wordt zelfs intelli-gentie betekenisloos. Dan rest slechts kuddegedrag – en dat is precies waar de echte dreiging vandaan komt.

Miguel Goede